كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران. كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران، بزرگ‌ترين كتابخانه دانشگاهي ايران و يكي از غني‌ترين مجموعه‌هاي كشور است.

ساختار و موقعيت سازماني. كتابخانه مركزي زير نظر معاون پژوهشي دانشگاه تهران فعاليت مي‌كند و بيشتر به گردآوري منابع تحقيقاتي و آثار مربوط به مطالعات اسلامي، ايراني، و شرقي مي‌پردازد. وظيفه اصلي كتابخانه در بدو تأسيس، گردآوري كتاب‌هاي خطي و چاپي، اعم از آنچه در ايران يا در كشورهاي ديگر منتشر مي‌شود، تعيين گرديد (8: 443). در بهمن 1351، ايجاد سه اداره براي كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران به تصويب رسيد كه عبارتند از: 1) خدمات كتابداري، 2) خدمات اسنادي، و 3) خدمات ديداري و شنيداري (4: 5).

بخش‌هاي حرفه‌اي كتابخانه مركزي و مركز اسناد شامل فراهم‌آوري، فهرستنويسي منابع چاپي، نسخه‌هاي خطي اسناد، پايان نامه‌ها، نشريات ادواري مرجع، امانت كتاب، خدمات رايانه، اطلاع رساني، آسيب‌شناسي، مرمت و صحافي كتاب‌هاي خطي و چاپي، خدمات فرهنگي و ديداري و شنيداري، خدمات به نابينايان، و انتشار نشريه كتابداري است.

سال 1383، 13 كارشناس مسئول، 35 كارشناس، 10 كتابدار، 7 كارشناس مرمت، 2 كارشناس سيستم، 5 اپراتور، و يك نفر عكاس، به صورت رسمي و پيماني و قراردادي، در اين كتابخانه مشغول به‌كار بوده‌اند كه به همراه كاركنان بخش‌هاي اداري و خدماتي كتابخانه در مجموع بالغ بر 150 نفر مي‌شوند.

تاريخچه. شالوده كتابخانه مركزي در سال 1328 با مجموعه اهدايي محمد مشكوه (1280-1359)، استاد دانشگاه تهران، نهاده شد. وي مجموعه نفيس كتاب‌هاي خطي خود را كه بالغ بر 1329 جلد بود، به دانشگاه تهران اهدا كرد. هدف او از اين كار بنيان نهادن كتابخانه‌اي مركزي در دانشگاه تهران بود تا به جمع‌آوري كتاب‌هاي خطي بپردازد. به دستور علي‌اكبر سياسي (1274-1369)، رئيس وقت دانشگاه، اين مجموعه در ساختمان قديم دانشكده ادبيات مستقر گرديد و "كتابخانه مركزي" نام گرفت و نسبت به تدوين و انتشار فهرست آن اقدام شد (11: ج 2، مقدمه).

از آنجا كه در دانشگاه تهران هر دانشكده كتابخانه‌اي داشت، قرار بر آن شد تا كتاب‌هاي خطي و آثار مربوط به ايران در كتابخانه مركزي گردآوري شود و اين كتابخانه از نظر مديريت، جزئي از "اداره انتشارات و روابط دانشگاهي" باشد. از آن پس، دانشگاه بودجه‌اي براي خريد كتاب‌هاي خطي تعيين كرد. در سال 1337، كتابخانه خطي حسينعلي باستاني‌راد خريداري و به مجموعه افزوده شد.

علاوه بر اين، اداره انتشارات دانشگاه تهران از نسخه‌هاي خطي كتابخانه‌هاي مختلف ايران و خارج از كشور، و كتابخانه‌هاي شخصي ريزفيلم و عكس تهيه كرد؛ از جمله مجتبي مينوي (1281-1355)، استاد دانشگاه تهران، كه در سال‌هاي 1336-1340 رايزن فرهنگي سفارت ايران در تركيه بود، مأموريت داشت از نسخه‌هاي مهم و ارزشمند كتابخانه‌هاي مختلف تركيه فيلم تهيه كند و در اختيار دانشگاه قرار دهد.

نخستين بار در سال 1338، احمد فرهاد (1281-1350)، رئيس وقت دانشگاه تهران، فكر تأسيس ساختمان بزرگي براي كتابخانه مركزي دانشگاه را مطرح كرد و به‌منظور اجراي نيت خود هيئتي مركب از حافظ فرمانفرماييان، حسين نصر، عزت‌الله نگهبان،محمدتقي دانش‌پژوه، ايرج افشار، و يكي دو نفر ديگر را مأمور پي‌گيري آن كرد (:3 32).

هنگامي كه جهانشاه صالح (1283-1376) رياست دانشگاه را برعهده گرفت، اقداماتي صورت داد تا كتابخانه مركزي بتواند به سرعت كار خود را به‌طور مستقل آغاز كند. وي در سال 1342، كتابخانه مركزي، مركز تحقيقات كتابشناسي، و دايره ريزفيلم را از اداره انتشارات و روابط دانشگاهي جدا ساخت و واحد جديدي به‌نام "كتابخانه مركزي و اداره كتابخانه‌ها" تأسيس كرد و ذبيح‌الله صفا را به رياست آن گمارد (9: ج 2، ص 443-444). هدف از اين‌كار به‌وجود آوردن مقدمات تمركز خدمات كتابداري و هماهنگي ميان كتابخانه‌هاي متعدد دانشگاه و به‌ويژه ايجاد يكنواختي و سهولت در خريد كتاب و فهرستنويسي بود. در اين سال‌ها اساسنامه‌اي براي هماهنگ كردن نحوه كار كتابخانه‌هاي متعدد دانشگاه (پانزده كتابخانه دانشكده‌اي و دوازده كتابخانه واحدهاي تابعه دانشگاه) تدوين شد. برطبق آن كتابخانه‌هاي مختلف دانشگاه و شعبه‌هاي كتابخانه مركزي، همه با هم به‌نام "كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران" ناميده مي‌شدند (5: 2).

در ارديبهشت 1343 قسمت روابط دانشگاهي از اداره انتشارات دانشگاه جدا شد و در 8 ارديبهشت همان سال از تركيب اداره انتشارات و كتابخانه مركزي، واحد جديدي به‌نام "اداره انتشارات و روابط كتابخانه‌ها" تشكيل شد كه كتابخانه مركزي جزئي از آن بود. سرپرستي اين اداره برعهده ايرج افشار قرار گرفت (3: 37) و مهم‌ترين وظيفه آن تهيه طرح‌ها و توسعه كتابخانه مركزي بود. برمبناي نيازسنجي‌هايي كه به‌دنبال آن انجام گرفت برنامه احداث كتابخانه مركزي تدوين و در تاريخ 28 خرداد 1343 به ايرج افشار ابلاغ شد (5: 193). پس از تأمين اعتبار در سازمان برنامه و بودجه، تهيه نقشه كتابخانه در 1343 به شركت ميپلان سپرده شد. بهمن پاك‌نيا، طراح اصلي، با همكاري پرويز مؤيد عهد، پس از گردآوري مدارك و اطلاعات لازم مربوط به ساختمان كتابخانه‌هاي بزرگ جهان، به‌ويژه كتابخانه‌هاي دانشگاهي، نقشه‌هاي مقدماتي را تهيه و آنها را به شعبه امور كتابداري يونسكو در پاريس ارائه كرد. سپس نقشه نهايي را بر اساس نظريات و پيشنهادهاي سازمان فرهنگي يونسكو آماده ساخت و به سازمان برنامه سپرد و سازمان برنامه به دانشگاه ابلاغ كرد. چون امور ساختماني دانشگاه در اختيار وزارت آباداني و مسكن قرار داشت، كار ساختن بناي كتابخانه مركزي نيز به آن وزارتخانه واگذار شد. هزينه ساخت بناي كتابخانه از محل اعتبارات سازمان برنامه، عوايد اختصاصي دانشگاه تهران، و كمك شركت ملي نفت ايران تأمين شد (3: 31).

در اول مهرماه 1343، نخستين كلنگ اين بنا در مركز دانشگاه و جنوب ساختمان مسجد آن، بر زمين زده شد و از زمستان همان سال كار آغاز شد.

در طول مدتي كه كار ساختن بناي كتابخانه مركزي پيش مي‌رفت، امور فني كتابخانه شامل تهيه كتاب، فهرستنويسي، ايجاد ارتباط با مراكز علمي و دانشگاهي جهان به‌منظور مبادله، تهيه عكس و ريزفيلم از نسخه‌هاي خطي داخل و خارج از كشور، تهيه برگه كتاب‌ها از كتابخانه كنگره امريكا؛ و انتخاب و به‌كار گماردن كتابداران متخصص در زيرزمين دانشكده علوم و زيرزمين سازمان مركزي و اتاق‌هاي مسجد دانشگاه انجام مي‌شد.

در سال 1343، كتابدار متخصصي از شوراي فولبرايت، به‌نام مارگارت هاپكينز، به ايران آمد و به مدت يك‌سال با كتابخانه مركزي همكاري كرد و در سازماندهي نخستين كتابخانه تلاش بسياري از خود نشان داد. او يك دوره كارآموزي براي كاركنان كتابخانه داير كرد و در آنجا بخشي از مقدمات و مباني كتابداري جديد را آموزش داد.

در اين دوران، مجموعه كم نظير جرايد و مجلات فارسي محمد رمضاني (1283-1346) در 1342؛ كتاب‌هاي چاپي خاندان سعيد نفيسي (1274-1345) در 1344؛ مجموعه ابراهيم پورداود (1264-1347) در 1346؛ و ولي‌الله نصر (1254-1324) براي كتابخانه مركزي خريداري شد.

در سال 1346 كتابخانه به مديريت جداگانه‌اي تبديل شد و ايرج افشار كه تا آن موقع رئيس كل "اداره انتشارات و روابط كتابخانه‌ها" بود به سمت رئيس كتابخانه مركزي منصوب شد و اعضاي شوراي كتابخانه مركزي، مركب از 16 نفر از استادان و افراد متخصص و رئيس كتابخانه، تعيين گرديدند و حسين نصر به سمت رئيس شورا انتخاب شد. اين شورا از تيرماه 1346 آغاز به‌كار كرد و موظف شد اساسنامه و مقررات مربوط به تشكيلات كتابخانه مركزي را تهيه كند و مقدمات استفاده از كتابخانه را هر چه زودتر فراهم سازد (2: 183-184). در اين سال كتابخانه مركزي به عضويت فدراسيون انجمن‌ها و مؤسسات كتابداري (ايفلا) درآمد.

در تابستان 1348، به دستور علينقي عاليخاني، رئيس وقت دانشگاه، كتاب‌ها و وسايل موجود در محل‌هاي سه‌گانه‌اي كه در اختيار كتابخانه بود، به‌تدريج به ساختمان جديد كتابخانه كه بخشي از بناي آن آماده شده بود، انتقال يافت. تجهيزات چوبي كتابخانه اعم از ميز و صندلي و قفسه‌هاي چوبي در مدتي نزديك به هشت ماه ساخته شد. هزينه تهيه تجهيزات كتابخانه از عوايد اختصاصي دانشگاه و كمك شركت ملي نفت ايران تهيه شد (3: 41). به اين ترتيب، بهره‌برداري از ساختمان فعلي كتابخانه مركزي در شهريور 1349، با يك تالار نيمه تمام، آغاز شد. سه تالار تحقيق (مرجع فعلي)، ايران‌شناسي، و نشريات ادواري در سال بعد آماده شدند.

از آنجا كه كتابخانه مركزي محل نگهداري متمركز نسخه‌هاي خطي دانشگاه تعيين شده بود، در ،1349 مجموعه‌هاي كتب خطي كتابخانه‌هاي ديگر دانشگاه (ادبيات و علوم انساني، الهيات و معارف اسلامي، پزشكي، حقوق و علوم سياسي) به كتابخانه مركزي منتقل شد.

سرانجام در روز اول مهرماه 1350، ساختمان جديد كتابخانه مركزي دانشگاه تهران پس از هفت سال ــ كه كار بناي آن طول كشيد ــ گشايش يافت.

در 1353، براي جمع‌آوري، نگهداري، و سازماندهي انتشارات غيركتابي كه از سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها، دانشگاه‌ها، انجمن‌هاي فرهنگي، و مؤسسات و مراكز داخل و خارج از كشور به كتابخانه مركزي اهدا مي‌شد "مركز اسناد" كتابخانه داير و نام آن به كتابخانه مركزي افزوده شد.

غير از ايرج افشار، هيچ‌يك از رؤساي بعدي كتابدار حرفه‌اي نبودند و همگي از ميان اعضاي هيئت علمي دانشكده ادبيات دانشگاه تهران برگزيده شده‌اند.

ساختمان. مساحت زيربناي كتابخانه در حدود 22000 مترمربع است. بناي نه طبقه كتابخانه با ابعاد 5/80×5/69 متر عبارت است از :

- زيرزمين اول، با مساحت 1160 مترمربع، تالار علامه اميني، تالارهاي نمايشگاه، اتاق پذيرايي از شخصيت‌هاي مهم، ورودي تشريفاتي، مركز آسيب‌شناسي، مرمت و صحافي، و واحد عكاسي؛

ـ زيرزمين دوم تأسيسات؛

ـ طبقه همكف با بيش از 5500 مترمربع بخش‌هاي خدمات نابينايان، اسناد، پايان‌نامه‌ها، فهرستنويسي، فراهم‌آوري، نشريات، و تالارهاي خواجه نصيرالدين طوسي و خواجه رشيدالدين فضل‌الله همداني را دربرمي‌گيرد؛

ـ طبقه اول، با مساحت 5212 متر مربع، شامل سرسراي مركزي و بخش مرجع و امانت كتاب، تالارهاي ابوريحان بيروني، محمدعلي جمالزاده، مطالعه آزاد، مركز خدمات رايانه، اطلاع‌رساني، مطالعه نسخه‌هاي خطي و گنجينه نسخه‌هاي خطي، و بخش اينترنت است. در ضلع شرقي اين طبقه، محلي با 35 اتاق انفرادي براي مطالعه و تحقيق و اتاق شورا، با زيربناي مجموعآ 980 متر مربع، در دو طبقه وجود دارد. گنجينه نسخه‌هاي عكسي، ريزفيلم‌ها و كتاب‌هاي چاپ سنگي، و دفتر نشريه كتابداري در اين قسمت واقع است؛

ـ در طبقه دوم تأسيسات قرار دارد؛

ـ طبقه سوم (مخزن3)، به مساحت 900 مترمربع، ويژه كتاب‌هاي چاپي فارسي و عربي؛

ـ طبقه چهارم (مخزن 4)، بخشي از مجموعه كتاب‌هاي چاپي فارسي و مجموعه كتاب‌هاي لاتين كتابخانه؛

ـ طبقه پنجم (مخزن 5)، نشريات ادواري لاتين؛

ـ  طبقه ششم (مخزن 6)، اسناد و مدارك علمي و پايان‌نامه‌ها و نقشه‌ها؛ و

ـ طبقه هفتم (مخزن 7)، شامل نشريات ادواري فارسي و عربي است.

مجموعه. كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران (بنابر آمار سال 1383) مجموعه‌اي بالغ بر يك ميليون مدرك دارد كه آنها را از طريق خريد، اشتراك، مبادله، دريافت رايگان، و يا اهدا گردآوري مي‌كند.

برخي از مجموعه‌هاي مهم عبارتند از:

1. كتاب‌هاي چاپي. اين كتابخانه بيشتر آثار مربوط به مطالعات شرق‌شناسي، ايران‌شناسي، اسلام‌شناسي، كتابداري و اطلاع‌رساني، و كتاب‌هاي علوم ديگر را گردآوري مي‌كند. بر اساس قانون واسپاري، مصوبه مورخ 14/9/1368 شوراي عالي انقلاب فرهنگي، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي متعهد است از هر عنوان كتاب كه با تيراژ بيش از 2000 نسخه در ايران منتشر مي‌شود، يك نسخه را به كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه واگذار كند (7: 336). برخي از مجموعه‌هاي اهدايي مهم كتابخانه عبارتند از: مجموعه اهدايي محمدعلي جمالزاده، علي‌اصغر حكمت، حسنعلي غفاري، و يحيي مهدوي.

2. نشريات ادواري. مجموعه نشريات فارسي اين كتابخانه يكي از بزرگ‌ترين و مهم‌ترين مجموعه‌هاي نشريات فارسي در كشور است. اساس اين مجموعه را مجموعه كم نظير جرايد و مجلات فارسي متعلق به محمد رمضاني تشكيل مي‌دهد كه در سال 1342 براي كتابخانه خريداري شد. كتابخانه مركزي از تاريخ 1/4/79 به عضويت طرح واسپاري نشريات وزارت ارشاد اسلامي درآمد و از نشريات انتشار يافته در سراسر كشور يك نسخه به كتابخانه مركزي ارسال مي‌شود.

3. نسخه‌هاي خطي. حدود 51 اين مجموعه مربوط به كتاب‌هاي خطي دانشكده ادبيات و علوم انساني، الهيات و معارف اسلامي، پزشكي، حقوق، و علوم سياسي است كه در سال 1349 به كتابخانه مركزي انتقال يافت. پايه اصلي اين گنجينه، مجموعه كتاب‌هاي خطي محمد مشكوه است كه در 1328 به دانشگاه تهران اهدا شد. از ديگر مجموعه‌هاي خطي اهدا شده مي‌توان به مجموعه محمد عبده بروجردي در 1347 (66 جلد كتاب خطي)، و مجموعه سديدالسلطنه (1250-1320) در 1354 (شامل 93 جلد) اشاره كرد.

4. ريزفيلم‌ها و نسخه‌هاي عكسي. بخش بزرگي از اين مجموعه از روي نسخه‌هاي خطي كتابخانه‌هاي داخل و خارج از كشور تهيه شده است. مايه اصلي اين مجموعه ريزفيلم‌هايي است كه به همت مجتبي مينوي از روي نسخه‌هاي خطي كتابخانه‌هاي مختلف تركيه تهيه شده است. همچنين به همت محمدتقي دانش‌پژوه، ريزفيلم‌هاي متعددي از روي نسخه‌هاي خطي ارزشمند برخي از كتابخانه‌ها در شهرهاي مختلف ايران تهيه شده است. برخي از اين ريزفيلم‌ها نيز به‌منظور حفظ نسخه‌هاي ارزشمند و ارائه تصوير به درخواست‌كنندگان از روي آثار خطي موجود در كتابخانه مركزي تهيه شده است.

5. پايان‌نامه‌هاي تحصيلي. اين مجموعه از 21 دانشكده و مؤسسه وابسته به دانشگاه تهران، در مقاطع كارشناسي، كارشناسي ارشد، و دكترا تشكيل شده است. بخشي از اين مجموعه پس از تأسيس كتابخانه در سال 1350، از دانشكده‌هاي مختلف دانشگاه تهران جمع‌آوري شد و به كتابخانه مركزي انتقال يافت. قانون واسپاري پايان‌نامه تحصيلي از ابتداي تأسيس اين كتابخانه وجود داشته است، اما اجراي آن با وقفه‌هايي همراه بوده است. درحال حاضر دانشجويان دانشگاه تهران موظف هستند در هنگام فارغ‌التحصيلي يك نسخه از پايان‌نامه خود را به كتابخانه مركزي ارائه دهند.

6. مجسمه‌ها. در كتابخانه مركزي 18 مجسمه نيم‌تنه از برخي شخصيت‌هاي شاخص ادب و فرهنگ ايران وجود دارد كه به سفارش كتابخانه مركزي و مركز اسناد در سال‌هاي 1350 تا 1356، به‌منظور بزرگداشت اين دانشمندان، به دست علي‌محمد مددي (1321-1377)، ساخته شده‌اند. اين مجسمه‌ها در حال حاضر در سرسراي همكف كتابخانه استقرار دارد. به‌جز اينها تنديس محمدعلي جمالزاده نيز در 1383 ساخته شده و در جلوي تالار مستقر است.

ساير منابع كتابخانه عبارتند از: اسناد تاريخي شامل فرمان‌ها، احكام، نامه‌ها، قباله‌ها، وقف‌نامه‌ها، و جز آن (بيشتر مربوط به دوره قاجاريه و پهلوي)؛ كتاب‌هاي چاپ سنگي به زبان‌هاي فارسي، عربي، تركي، و اردو؛ عكس‌هاي رجال و مناظر ايران كه تعدادي از آنها به اداره بيوتات سلطنتي ناصرالدين‌شاه و آلبوم برخي رجال دوره قاجار و معاصر تعلق دارد؛ اسناد و مدارك علمي شامل گزارش‌ها، آمارها، طرح‌ها، آيين‌نامه‌ها، اسناسنامه‌ها، و جز آن به زبان‌هاي فارسي و عربي و بعضآ به زبان‌هاي ديگر؛ كتاب‌هاي درسي شامل كتاب‌هاي درسي مدرسه دارالفنون و دوره‌هاي مختلف كتاب درسي وزارت فرهنگ و آموزش و پرورش از 1356 تا 1370؛ نقشه‌ها شامل نقشه‌هاي قديم و جديد ايران و نيز كشورهاي جهان به زبان‌هاي فارسي، انگليسي، و فرانسوي؛ و منابع الكترونيكي.

جدول 1.  وضعيت منابع كتابخانه تا سال 1383

گ

تجهيزات.  انواع تجهيزات كتابخانه عبارتند از: 1) تجهيزات ساختماني و حفاظت و نگهداري، شامل دستگاه‌هاي حرارتي، تهويه مطبوع و كنترل رطوبت، دستگاه‌هاي اعلام و اطفاي حريق، بالابرها و كتاب‌برهاي برقي؛ 2) تجهيزات فني، شامل دستگاه‌هاي ويژه كار با ريزنگارها، دستگاه‌هاي تكثير، همچنين برگه‌دان چوبي و فلزي، فايل‌هاي ويژه نگهداري نقشه و اسناد خطي؛ 3) تجهيزات الكترونيكي؛ 4) تجهيزات و دستگاه‌هاي ويژه مرمت اسناد و كتاب‌هاي خطي و چاپي؛ 5) تجهيزات ديداري و شنيداري؛ 6) تجهيزات عمومي شامل برگه‌دان‌ها، ويترين‌هايي براي نمايش كتاب‌ها و نشريات تازه و نسخه‌هاي خطي، صندلي و ميز شامل ميزهاي مطالعه تك‌نفره و چند نفره، قفسه‌هاي چوبي در تالارها، و قفسه‌هاي فلزي در مخازن خطي و چاپي.

سازماندهي. سازماندهي و خدمات فني مجموعه مدارك كتابخانه بر اساس روش رده‌بندي كتابخانه كنگره امريكا (LC) و گسترش رده‌بندي كتابخانه ملي ايران انجام مي‌شود.

فهرستبرگه‌هاي مجموعه كتابخانه در دو بخش فارسي و عربي (61 برگه‌دان) و لاتين (24 برگه‌دان)، در جنب بخش امانت كتابخانه در اختيار كاربران قرار دارد. برگه‌ها به صورت الفبايي و درهمكرد موضوع، پديدآور، و عنوان طبقه‌بندي شده‌اند. برگه‌دان نشريات به ترتيب حروف الفباي نام مجلات و روزنامه‌ها در بخش نشريات كتابخانه قرار دارد.

فهرستبرگه‌هاي مجموعه پايان نامه‌هاي كتابخانه در بخش اسناد و پايان نامه‌ها، به تفكيك نام دانشكده‌ها و در زير نام رشته‌هاي تحصيلي و نام پديدآور طبقه‌بندي شده‌اند. فهرستنويسي تحليلي پايان‌نامه‌ها، اسناد و مدارك علمي، و نقشه‌هاي كتابخانه با توجه بهسرعنوان‌هاي موضوعي فارسي و اصطلاحنامه‌هاي موضوعي علوم مختلف انجام مي‌شود.

در حال حاضر، اطلاعات مجموعه منابع كتابخانه شامل كتاب‌هاي چاپي، چاپ سنگي، نسخه‌هاي خطي، نشريات، و پايان‌نامه‌ها در شبكه رايانه‌اي كتابخانه و از طريق وب سايت كتابخانه با نشاني www.ut.ac.irدر اختيار كاربران قرار دارد.

خدمات. خدمات كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران به شرح زير است:

1. امانت كتاب. كتابخانه مركزي دانشگاه تهران دانشجويان، اعضاي هيئت علمي، كاركنان دانشگاه تهران، اعضاي هيئت علمي، و دانشجويان دانشكده علوم پزشكي را به عضويت مي‌پذيرد و به آنها كتاب امانت مي‌دهد. فارغ‌التحصيلان مقاطع كارشناسي، كارشناسي ارشد، و دكتراي دانشگاه تهران، دانشجويان ديگر دانشگاه‌هاي دولتي، طلاب علوم حوزوي، وكلاي دادگستري، و محققان داراي ترجمه و تأليف نيز با پرداخت حق عضويت مي‌توانند به عضويت كتابخانه مركزي درآيند و در محل از مجموعه كتابخانه استفاده كنند. اين دسته از اعضا با ارائه سپرده مالي مي‌توانند كتاب مورد نياز خود را امانت گيرند (1).

كتابخانه مركزي در حال حاضر داراي بيش از 50000 عضو است و عضويت و امانت كتاب به صورت مكانيزه انجام مي‌شود.

2. خدمات مرجع و اطلاع‌رساني. اين خدمات شامل موارد زير است :

الف. منابع مرجع. اين منابع درتالار مرجع قرار دارند كه در سال 1352 به‌نام ابوريحان بيروني (362- 440ق.) نام‌گذاري شده است و در حال حاضر داراي بيش از 30000 جلد (16000 عنوان) كتاب مرجع به زبان‌هاي فارسي، عربي، و زبان‌هاي خارجي است. مجموعه انتشارات دانشگاه تهران و مجموعه آثار كتابشناسي مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره) در قسمت ويژه‌اي از اين تالار نگهداري مي‌شود. اين تالار با مساحت 1000 متر مربع و 38 صندلي به صورت قفسه باز اداره مي‌شود؛

ب. منابع ايران‌شناسي. منابع مربوط به اين موضوع در تالار ايران‌شناسي قرار دارد. اين تالار در آبان 1383 به‌نام محمدعلي جمالزاده نام‌گذاري شد و حدود 22000 جلد كتاب (شامل بيش از 15000 عنوان) در زمينه مطالعات ايران‌شناسي، ادبيات فارسي، تاريخ ايران، باستان‌شناسي، علوم اسلامي، و هنر ايران به زبان‌هاي فارسي و عربي و زبان‌هاي خارجي در آن وجود دارد. مجموعه اهدايي محمدعلي جمالزاده، شامل 2500 جلد، در محل ويژه‌اي از اين تالار نگهداري مي‌شود؛

ج. كتاب‌هاي ناياب و مجموعه‌هاي ويژه. تالار كتاب‌هاي ناياب و مجموعه‌هاي ويژه در 6 بهمن 1380 گشايش يافت و به‌نام دانشمند ايراني، خواجه نصيرالدين طوسي (597-672ق.)، نام‌گذاري شد. در اين تالار مجموعه كتاب‌هاي ناياب و چند مجموعه ويژه نگهداري مي‌شود و بيش از 22000 جلد كتاب را دربرمي‌گيرد.

مجموعه كتاب‌هاي ناياب در اين تالار به تفكيك زبان در پنج بخش كتاب‌هاي كهن چاپ و ناياب اروپايي، فارسي، عربي، تركي، اردو، و پشتو سازماندهي شده است. سفرنامه جهانگردان اروپايي به ايران، چاپ سده‌هاي 17 و 18م.؛ كتاب‌هاي كهن چاپ و ناياب فارسي چاپ اروپا، مصر، تركيه، هند، و پاكستان؛ نخستين كتاب‌هاي فارسي چاپ سربي در ايران، از جمله كتاب‌هاي "چاپ معتمدي"؛ آثار چاپ شده در ايران تا پيش از سال 1320ش؛ از آثار موجود در اين تالار است. دو مجموعه اهدايي علي‌اصغر حكمت و حسنعلي غفاري و مجموعه‌هاي ويژه ابراهيم پورداود و سعيد نفيسي نيز در اين تالار نگهداري مي‌شود.

د. نسخه‌هاي خطي. تالار ويژه مطالعه نسخه‌هاي خطي در دي ماه 1383 به‌نام محمدتقي دانش‌پژوه نام‌گذاري شد و مجموعه‌اي بالغ بر 2000 جلد از فهرست‌هاي نسخه‌هاي خطي كتابخانه‌هاي داخل و خارج از كشور در آن نگهداري مي‌شود. مطالعه نسخه‌هاي خطي، اسناد، كتاب‌هاي چاپ سنگي، ريزفيلم‌ها، نسخه‌هاي عكسي و عكس‌هاي تاريخي در اين تالار انجام مي‌شود. اين تالار با 16 صندلي و 3 دستگاه ريزفيلم‌خوان در كنار گنجينه نسخه‌هاي خطي كتابخانه قرار دارد و از طريق بالابر كتاب با مخزن ريزفيلم‌ها و نسخه‌هاي عكسي مرتبط است.

ه  . نشريات. دوره‌هاي صحافي شده نشريات فارسي، عربي، و لاتين در گنجينه نشريات كتابخانه، در مخزن 5 و 7، و آخرين شماره‌هاي نشريات فارسي، عربي، و زبان‌هاي خارجي در تالار نشريات كتابخانه در اختيار كاربران قرار مي‌گيرد. در مخزن 7، محل ويژه‌اي با ظرفيت 16 نفر؛ و در مخزن 5، محل ويژه‌اي با ظرفيت 8 نفر براي مطالعه نشريات در نظر گرفته شده است.

تالاري كه در حال حاضر به مجموعه نشريات جاري اختصاص دارد در 1346 به‌نام خواجه رشيدالدين فضل‌الله همداني (648-718ق.)، دانشمند ايراني سده هفتم هجري، نام‌گذاري شد و تا تابستان 1382 ويژه مطالعات ايران شناسي بود. اين تالار با ابعاد 15×20 متر و ظرفيت 28 نفر به صورت قفسه باز اداره مي‌شود. مجموعه نشريات موجود در تالار نشريات در حال حاضر شامل 32 روزنامه فارسي، در حدود 500 مجله فارسي، 3 روزنامه به زبان انگليسي و در حدود 250 عنوان مجله لاتين است.

و. اسناد و پايان‌نامه‌ها. مجموعه پايان‌نامه‌ها و اسناد و مدارك علمي موجود در كتابخانه مركزي در گنجينه مركز اسناد كتابخانه، در مخزن 6، قرار مي‌گيرد.

در گنجينه مخزن ششم مركز اسناد كتابخانه، قسمتي از فضا با ظرفيت 16 نفر، و در بخش فني مركز اسناد، محلي با ظرفيت 8 نفر براي استفاده مراجعان پيش‌بيني شده است.

ز. خدمات اطلاع‌رساني. تالار اطلاع‌رساني كتابخانه كه يكي از مجهزترين پايگاه‌هاي اطلاع رساني در سطح كشور است در 18 مهر ماه 1379 گشايش يافت. در اين تالار 60 دستگاه رايانه وجود دارد و كاربران مي‌توانند از اينترنت و ديگر خدمات اطلاع‌رساني استفاده كنند. براي جست‌وجوي منابع، 20 رايانه در كنار بخش امانت در اختيار مراجعان قرار دارد. يك دستگاه رايانه نيز براي معلولان در طبقه همكف كتابخانه پيش‌بيني شده است.

ح. خدمات به نابينايان. اين واحد با هدف ارائه خدمات مختلف اطلاع‌رساني به نابينايان در 1378 تأسيس شد. در اين واحد دو رايانه با نرم‌افزارهاي ويژه Jaz، اهدايي شركت پكتوس (از سازمان‌هاي توليدكننده تجهيزات براي نابينايان) و يك رايانه متصل به اينترنت قرار دارد. در اين واحد تعدادي كتاب بريل، روزنامه ايران سپيد و فصلنامه بصير كه در سال‌هاي گذشته به خط بريل منتشر مي‌شد نيز نگهداري مي‌شود.

3. خدمات عمومي. برخي خدمات عمومي اين كتابخانه عبارتند از:

الف. برگزاري گردهمايي‌ها. تالار علامه اميني كه به‌نام علامه اميني (1281-1349) نام‌گذاري شده است، با پيشرفته‌ترين تجهيزات سمعي و بصري و تصويربرداري و ترجمه همزمان به چهار زبان خارجي، با گنجايش 460 نفر به برگزاري سمينارها، گردهمايي‌ها، كنفرانس‌ها، و همايش‌هاي علمي و پژوهشي دانشگاه تهران، وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، سازمان‌ها، و وزارتخانه‌ها اختصاص دارد؛

ب. اهدا و مبادله. كتابخانه مركزي نسخه‌هاي تكراري، غيرلازم و اضافي مجموعه خود را به صورت مبادله يا اهدا در اختيار كتابخانه‌هاي دانشكده‌هاي مختلف دانشگاه تهران و ساير دانشگاه‌هاي دولتي، مؤسسات آموزشي، پژوهشي، مدارس، مساجد، و مراكز فرهنگي قرار مي‌دهد؛ و

ج. تهيه ريزفيلم از مجموعه نسخه‌هاي خطي، كتاب‌هاي چاپ سنگي، آثار كهن چاپ و ناياب، نشريات؛ تهيه عكس از ريزفيلم‌ها؛ تهيه لوح فشرده از ريزفيلم‌ها؛ و تهيه زيراكس سياه و سفيد، و رنگي از كتاب‌ها، نسخه‌هاي عكسي، و نشريات ادواري صحافي نشده.

مركز حفاظت و مرمت اسناد و كتاب‌هاي خطي و چاپي. اين مركز مجهزترين مركز حفاظت و مرمت در ميان كتابخانه‌هاي مختلف كشور و يكي از مراكز كم نظير در سطح كشورهاي خاورميانه است. در كتابخانه مركزي وظيفه بررسي و ارزيابي ميزان آسيب‌ديدگي كتاب‌هاي خطي، اسنادتاريخي و كتاب‌هاي چاپي، حفاظت و ترميم منابع و مواد كتابخانه‌اي، با استفاده از روش‌هاي پيشرفته، تهيه امكانات و مواد شيميايي لازم جهت بهداشتي كردن مخازن نسخه‌هاي خطي، كتاب‌ها و نشريات، و نيز صحافي و تجليد آنها بر عهده بخش آسيب‌شناسي، حفاظت و مرمت اسناد، و كتاب‌هاي خطي و چاپي است. مقدمات راه‌اندازي اين مركز از 1369 آغاز و پس از بازديد كارشناسان فني از چند مركز بزرگ و نمونه مشابه خارجي، خريد دستگاه‌ها و تجهيزات لازم با بودجه رياست جمهوري در اواخر اسفند 1371 انجام و از نيمه دوم 1372 به‌تدريج به كتابخانه تحويل شد. اين مركز پس از آماده‌سازي فضاي لازم و راه‌اندازي دستگاه‌ها و جذب نيروي متخصص، كار خود را در 1379 آغاز كرد (10: 3).

انتشارات. از بدو تأسيس تا 1367، بيست و سه كتاب در سلسله انتشارات كتابخانه مركزي و مركز اسناد، با فروست منتشر شده است. نشريه نسخه‌هاي خطي به‌منظور انتشار فهرست مجموعه‌هاي كوچك نسخه‌هاي خطي فارسي و عربي در كتابخانه‌هاي ايران و جهان و كتابخانه‌هاي شخصي تأسيس شد و قرار بر اين بود كه سالي يك‌بار منتشر شود. نخستين شماره اين نشريه در 1339، زير نظر محمدتقي دانش‌پژوه و ايرج افشار، با نام نشريه كتابخانه مركزي درباره نسخه‌هاي خطي  منتشر شد و از شماره چهارم بهنسخه‌هاي خطي، نشريه كتابخانه مركزي دانشگاه تهران تغيير نام داد. تا 1362 دوازده دفتر از اين نشريه منتشر شد. كتابداري، نشريه‌اي علمي ـ پژوهشي در تحقيقات كتاب‌شناسي، كتابداري، و اطلاع‌رساني است و دوبار در سال منتشر مي‌شود.

فعاليت‌هاي فرهنگي. ايجاد نمايشگاه، تهيه برنامه‌هاي فرهنگي، و برگزاري سخنراني‌ها و مجامع بحث و بررسي از وظايف فرهنگي كتابخانه است (8: 445).

يكي از فعاليت‌هاي كتابخانه از بدو تاسيس، تجليل از مشاهير و رجال ادب و فرهنگ كشور بوده است كه ضمن تشكيل مجالس سخنراني و چاپ جزوه شرح حال و خدمات آنان، تنديس آنها نيز ساخته شده و در كتابخانه مركزي نصب شده است.

در حال حاضر كتابخانه مركزي هر سال در نمايشگاه بين‌المللي قرآن وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي كه در ماه رمضان برگزار مي‌شود، و نمايشگاه دستاوردهاي علمي و پژوهشي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، در بهمن هر سال شركت مي‌كند.

آينده كتابخانه مركزي و مركز اسناد. با اينكه بازسازي و نوسازي فضاهاي ساختمان كتابخانه مركزي از 1376 آغاز شد، اما در 1378 تحول بزرگي در اجراي اين برنامه‌ها پديد آمد و سازماندهي ساختار مجموعه، بازسازي و گسترش كتابخانه، استفاده مطلوب از نيروي انساني كارآمد، ساماندهي مخازن كتاب، روزآمد شدن خدمات فني و سازماندهي منابع، و مكانيزه كردن اطلاعات و فعاليت‌هاي عمراني و بازسازي كليه فضاهاي داخلي و خارجي كتابخانه به سرعت پيش رفت.

كتابخانه مركزي در سال‌هاي اخير با تلاش فراوان در زمينه‌هاي تخصصي و فني و عمراني، امكانات بالقوه خود را براي ايفاي نقش مركزيت كتابخانه‌هاي دانشگاه تهران به خوبي رشد بخشيده و در حال حاضر مهم‌ترين برنامه و هدف اين كتابخانه، تحكيم جايگاه و احياي نقش كتابخانه مركزي به‌عنوان برنامه‌ريز، جهت‌دهنده، و هماهنگ‌كننده خدمات به كتابخانه‌هاي دانشكده‌ها و تمركز خدمات فهرستنويسي كليه دانشكده‌هاي تحت پوشش دانشگاه در كتابخانه مركزي است.

اصلاح سازمان كتابخانه و ايجاد معاونت فني در ساختار تشكيلاتي كتابخانه، توسعه ساختمان كتابخانه، و تأسيس مركز تحقيقات كه طرح و اساسنامه آن به شوراي برنامه‌ريزي و فناوري اطلاعات دانشگاه ارائه شده است، راه‌اندازي كتابخانه ديجيتالي و انتشار كتاب از جمله برنامه‌هاي اين كتابخانه در آينده است.

مآخذ: 1)"آيين‌نامه استفاده از كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران". مصوب شوراي دانشگاه مورخ 5/4/1380؛ 2)"اخبار".كتابداري. دفتر دوم (سال 1347): ص 183-188؛ 3)افشار، ايرج. "كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران".كتابداري. دفتر پنجم (سال 1354): 31-56؛ 4)روشني زعفرانلو، قدرت‌الله. "گزارش سال 1353 كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران".كتابداري. دفتر پنجم (سال 1354): 371؛5)"ساختمان كتابخانه مركزي". كتابداري. دفتر دوم (سال 1347): 193-202؛ 6)صالح، جهانشاه. "مقدمه".كتابداري. دفتر اول (سال 1345): 1-3؛7) مجموعه مصوبات شوراي عالي انقلاب فرهنگي 1363-1379.تهران: رياست جمهوري، معاونت پژوهش، تدوين و تنقيح قوانين و مقررات، 1380؛8)محبوبي اردكاني، حسين.تاريخ تحول دانشگاه تهران و مؤسسات عالي آموزشي ايران در عصر خجسته پهلوي. تهران: دانشگاه تهران، 1350؛9)مطلبي كاشاني، نادر،حديث عشق. تهران: كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي، 1381؛ 10)"معرفي مركز آسيب‌شناسي كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران".خبرنامه داخلي كتابخانه مركزي و مركز اسناد. دانشگاه تهران، 6 (ارديبهشت و خرداد 1370): 3-4؛11)منزوي، علينقي.فهرست كتابخانه اهدايي آقاي سيد محمد مشكوه. تهران: دانشگاه تهران، 1332.